Tarih Ders Kitaplarında Avrupamerkezci Söylem

Avrupamerkezcilik; dünyayı Avrupa veya Anglo-Amerikan değerleri ve deneyimleri persfektifinden yorumlama eğilimi olarak tanımlanmaktadır (Merriam-Webster). 

 

Avrupamerkezcilik; Avrupa uygarlığının bilim, felsefe, sanat başta olmak üzere yaşamın her alanında diğer uygarlıklardan üstün olduğunu ve bu düzeye diğer uygarlıklardan aktarım yapmadan ulaştığını savunan, hayatı tanımlarken kendini merkeze yerleştiren bir düşünce ve inançlar bütünüdür (Berikan & Şimşek, 2011, s. 305; Şimşek, 2007, s. 16; Blaut, 1993, s. 8). Temeli, coğrafi keşiflerle başlayan Avrupa’nın “dünyayı fetih” sürecine dayanan (Hobsbawm, 1997: 221-225) Oryantalizm ve Avrupamerkezcilik, kültürel emperyalizmin bir sonucu olarak modern dünyanın jeokültürü haline gelmiştir (Wallerstein, 1999: 168). 19. ve 20. yüzyılda dünya genelinde hayatın ve bilimin her alanına sirayet etmiş olan Avrupamerkezci söylemin Amerikan hegemonyası, postmodernizm ve küreselleşme sonrasında etkisinin kırıldığını söylenebilir. Ancak Avrupamerkezcilik üzerine farklı alanlarda yapılan çalışmalar bu söylemin; bilimin sınıflandırılması ve metodolojisi (Ryba & Schinke, 2011), matematik (Joseph, 1987), felsefe, edebiyat ve sanat (Shohat & Stam, 2014), estetik anlayışı (Chen vd., 2020; Havlin & Báez, 2018), modernlik anlayışı (Seth, 2016), tarih ve diğer sosyal bilimlerdeki (Joseph, Reddy & Searle-Chatterjee, 1990; Carretero, Jacott ve Lo´pez-Manjo´n, 2002; Stanziani, 2018) varlığını sürdürdüğünü ortaya koymaktadır.

​

Wallerstein’e göre Avrupamerkezcilik, batı sosyal bilimlerinin temelidir; çünkü sosyal bilimler “Avrupa’nın tüm dünya sistemine egemen olduğu tarihin bir noktasında, Avrupa’nın sorunlarına yanıt olarak ortaya çıkmıştır" (1999: 168). Bunun sonucu olarak sosyal bilimler “kurumsal tarihi boyunca Avrupamerkezci olmuştur” (1999, 168). Samir Amin ise Avrupamerkezci söylemin “bir dünya tarihi teorisini ve ondan hareketle küresel bir siyasi projeyi ima ettiğini” belirtmektedir (1989, 75). Jim Blaut bu iddiayı bir adım öteye götürerek Avrupamerkezciliği söylemin ötesinde “sömürgecinin dünya modeli" olarak tanımlamış ve somutlaştırmıştır (1993, 10). Avrupamerkezcilik, oryantalizm gibi kökeni 16 yüzyılın başlarına kadar giden ve Avrupa emperyalizmi ile doğrudan bağlantılı bir kavramdır (Xypolıa, 2016). Avrupamerkezcilik ve oryantalizm her ne kadar birbiriyle bağlantılı ve çoğu zaman örtüşen (Xypolıa, 2016) kavramlar olarak görülse de bu iki kavramın ayrım noktalarını netleştirmek gerekir. Bu çerçevede; oryantalizm, çeşitli yollarla Doğu’yu keşfetme amacı güden Batı’nın ötekileştirme tutumunun bir sonucu olarak hayali bir Doğu imgesi üretmesi (Köse ve Küçük, 2015) sürecini tanımlayan bir kavramdır. “Avrupa merkezci bir bilme biçimi” (Ateş, 2007) veya oryantalizmin “özü” (Bulut, 2007) olarak tanımlanan Avrupamerkezcilik ise oryantalismin bir araç kullandığı ve benimsediği temel bir yaklaşım olarak düşünülebilir. Öyle ki Batı, Doğu medeniyetini keşfetme sürecinde Batı’yı ve Batılı özneyi hakim bir evrensel norm ve merkez olarak belirlemiş (Keyman vd. 1999:10) ve böylelikle oryantalist paradigmanın işletildiği tüm alanlarda Avrupamerkezci bir yaklaşım sergilemiştir.